De commotie is groot. Zeker in Brazilië. Maar ook onder de aficionados in Europa waaronder ikzelf. In de slipstream van de afzettingsprocedure van president Dilma Rousseff wordt nu ook de voormalige president Luiz Inácio Silva, beter bekend als Lula, verdacht van corruptie. Ik sluit niet uit dat politieke motieven een rol spelen. En het moet nog maar bewezen moet worden dat het waar is. Maar eerlijk gezegd begin ik te twijfelen, zeker ook omdat het justitioneel apparaat in Brazilië eindelijk een goede naam heeft op te houden. Waarom die dreigende kater om Lula?
Aantrekkingskracht
Ik heb heel wat jaren ervaring met de sociaaleconomische problemen van de Latijns-Amerikaanse volkeren. Ik heb in verschillende landen gewerkt; bij andere zoals Brazilië heb ik mij zeer betrokken gevoeld. Die betrokkenheid heeft veel te maken met de visionairs uit deze contreien, die ook vele Europeanen 
inspireerden. Denk aan Oscar Niemeyer, aan Paolo Freire, Salvador Allende, Camilo Torres, Ivan Illich, Helder Camara, om maar enkelen te noemen. Denk aan de schrijvers als Isabel Allende, Gabriel Garcia Marquez, Pablo Neruda, Manlio Argueta, Giaconda Belli, Miguel Angel Asturias, Mario Vargas Llosa, Eduardo Galeano die ook hier populair zijn geworden.
Nogal wat van deze schrijvers danken hun populariteit aan de betrokkenheid van velen, ook uit Europa, met de sociale kwesties in Latijns-Amerika. Vergeet niet de bewegingen van solidariteit met Cuba, Chili, Argentinië, Colombia, Nicaragua, El Salvador, Guatemala. Die solidariteit was meestal authentiek en onbaatzuchtig, en ook gedragen door een zekere verwachting dat wij, de rijken van deze wereld, daarmee inspiratie op zouden doen voor een duurzame en solidaire samenleving. En bovenal zijn veel Europeanen in de ban gekomen van de rijkheid en charme van de verschillende Latijns-Amerikaanse volkeren. De muziek uit die contreien laat ons niet meer los, wij zijn ook geraakt door de kleurenrijkdom van mensen en natuur, en zeker ook door de gastvrijheid en directheid van veel Latinos.
Teleurstellingen
Maar er zijn ook vele teleurstellingen opgedaan. Dat heeft te maken met de hardnekkigheid van veel sociaaleconomische verhoudingen. Wij hebben moeten accepteren dat ook gewapend verzet gelegitimeerd kan zijn. Dat verzet heeft in een aantal situaties tot resultaten geleid. Cuba is daar een voorbeeld van, maar ook Nicaragua en El Salvador. Wij hebben ook gezien dat dit soort overwinningen geleid hebben tot nieuwe autoritaire systemen, die op zich hun verdiensten hebben gehad maar uiteindelijk toch zijn vastgelopen of dreigen vast te lopen in onderdrukkingssystemen. In andere gevallen bleek het gewapend verzet uitzichtloos en criminaliserend, zie de FARC in Colombia, soms geleid door extremistische ideologieën en opvattingen, bijvoorbeeld in Peru (‘Lichtend Pad’).
Velen in Europa waren opgelucht toen bleek dat er ook andere wegen waren naar betere sociaaleconomische verhoudingen. Salvador Allende was daarvan een eerste voorbeeld, immers door verkiezingen aan de macht gekomen en ook nog in staat nieuwe verhoudingen te scheppen en voorrang te geven aan de belangen van de meest behoeftigen. Dat gebeurde ook in andere landen, ik heb eerder gewezen op vernieuwers als Kubitschek in Brazilië. Deze eerste golven van democratisering werden al snel teniet gedaan door militaire coups als in Brazilië, Chili en Argentinië.
Maar militaire dictaturen bleken ook eindig te zijn. Zoals de Argentijnse politicoloog Ernest Laclau in die jaren van militaire en sociaaleconomische onderdrukking duidelijk maakte gaan dergelijke regimes ook aan hun tegenstrijdigheden ten onder. Bijvoorbeeld omdat de enorme kosten van instandhouding en verdediging van dergelijke regimes op een bepaald moment niet meer te verhapstukken zijn. Zijn conclusie was dat democratisering onvermijdelijk was en ook in het belang van de machtigen. En dat betekende in ieder geval dat de rechten en belangen van de onderklassen erkend moesten worden.
Nieuwe sociale bewegingen
In veel Latijns-Amerikaanse landen en zeker in Brazilië groeiden sociale bewegingen in aantal en omvang. Geweldloos bovendien. In Brazilië zijn twee daarvan van grote invloed geweest, en nog steeds leggen zij veel gewicht in de schaal. Dat is allereerst de vakbeweging CUT waaruit Lula is voortgekomen. En ten tweede de Beweging van Landloze Boeren MST.
Op de golven van het gegroeide zelfvertrouwen en de toegenomen organisatiegraad werd ruimte geschapen voor politieke partijen als de Arbeiderspartij PT waartoe Lula behoort. Er waren enkele verkiezingen nodig voordat hij tot president werd gekozen. Dat illustreert dat wil je tot daadwerkelijke veranderingen van de sociaaleconomische en politieke verhoudingen komen je over een goede organisatie én een lange adem moet beschikken. Wat dat aangaat zijn Latijns-Amerikaanse vernieuwers dikwijls realistischer dan wat wij in Europa nastreven. Het kan decennia duren voordat je echte veranderingen kunt doorvoeren.
Democratisering
Dergelijke ontwikkelingen richting democratie waren en zijn in veel Latijns-Amerikaanse landen waar te nemen. Dat geldt zeker voor Brazilië, Bolivia, Ecuador, Uruguay, Venezuela, Paraguay, Argentinië en de meeste Midden-Amerikaanse landen. En dat heeft er o.a. toe geleid dat schijnbaar onuitroeibare problemen als extreme armoede, massale honger, diepgaande ongelijkheid (Latijns Amerika stond altijd in de top van internationale ongelijkheidsstatistieken) en diepgewortelde corruptie eindelijk en met succes werden aangepakt. Blijkt dat aan dergelijke vraagstukken waarover lang de communis opinio was dat daar weinig aan te doen was, toch onder bepaalde omstandigheden iets wezenlijks gedaan kan worden.
Een van die omstandigheden is de democratische verovering van de staatsmacht en de aanwending daarvan voor de aanpak van grootschalige misstanden. En dat zie je terug in de internationale statistieken: Latijns Amerika figureert nu als regio van verkleining van de inkomensongelijkheden. Blijkbaar kun je met de staatsmacht beperkingen opleggen aan kapitalistische uitwassen als armoede en ongelijkheid.
Lula kwetsbaar?
En van al deze ontwikkelingen ten goede was en is Lula een belangrijk symbool. Zijn statuur als sociale en politieke vernieuwer is in Latijns Amerika enorm, misschien zelfs vergelijkbaar met die van Gandhi en Mandela. En als ook hij kwetsbaar blijkt te zijn, gevoelig voor corruptie, dan wordt bij veel Latinos een snaar geraakt. Niet alleen bij Latinos, ook bij veel gelijkgestemden in Europa. Er knakt iets. Er was al eerder iets geknakt natuurlijk, zie de teleurstellingen over de ontwikkelingen in Colombia (FARC), Cuba, Venezuela, Nicaragua. Lula was en is het symbool van een andere weg, een weg van democratische vernieuwingen, sociale hervormingen en juridische gelijkstellingen. Hij liet zien dat ‘hét’ kan! Zou ook deze weg tot mislukken gedoemd zijn?
Zegeningen
Hoe dan ook, laten wij de zegeningen tellen. Veel Latijns Amerikanen staan er in sociaaleconomisch opzicht veel beter voor dan pakweg 25 jaar geleden. Dat is winst. Of die duurzaam is moet natuurlijk nog maar blijken. Maar het scheelt enorm of je nu wel naar school kunt gaan, geen honger hebt, en niet voortdurend bedacht moet zijn op dictators die tot de meest gruwelijke dingen in staat zijn.
Lou Keune
Voor meer teksten van Lou Keune, zie www.loukeune.nl of www.platformdse.org.
